Stern (Sztern) Abraham Jakub (Jaakow), pseud. Miłośnik literatury (ur. między 1762 a 1769–1842), zegarmistrz, mechanik samouk, wynalazca.

Ur. w Hrubieszowie w ubogiej rodzinie żydowskiej, był synem Jakuba.

S. otrzymał tradycyjne wykształcenie religijne; w Hrubieszowie wyuczył się zawodu zegarmistrzowskiego i pracował jako zegarmistrz. Wykazywał zdolności do mechaniki precyzyjnej oraz do wynalazków związanych z mechanizmem zegarów. Jego pierwszym znanym wynalazkiem był «ruchomy tryanguł» (rodzaj dalmierza) z dwoma celownikami, przydatny w pracach inżynieryjnych i w artylerii przy określaniu dokładnej odległości ostrzału. Wiosną 1811 wysłał S. list do prezesa Tow. Przyjaciół Nauk (TPN) Stanisława Staszica z informacją o wynalezionej przez siebie «machinie rachunkowej» oraz prośbą o pomoc finansową na jej udoskonalenie. Sprowadzony przez Staszica do Warszawy i objęty jego opieką, kształcił się tam w matematyce, fizyce, astronomii, mechanice i językach obcych oraz pogłębiał wiedzę talmudyczną. Obracał się w kręgu TPN i już 3 XI 1811 uczestniczył w posiedzeniu Towarzystwa. W grudniu 1812 zwrócił się do TPN z prośbą o ocenę swojej «machiny rachunkowej» (specjalnie powołana komisja oceniła ją bardzo wysoko), a w styczniu 1813 wystąpił na publicznym posiedzeniu TPN z opisem działania tej «maszyny uskuteczniającej cztery działania arytmetyczne». Wkrótce potem rozpoczął pracę nad «machiną do wyciągania pierwiastków». W r. 1813 odrzucono jednak jego kandydaturę na członka przybranego TPN; otrzymał natomiast wsparcie finansowe z jego funduszów oraz ze składki zorganizowanej wśród członków Towarzystwa na ulepszenie i wykonanie modelu swego wynalazku. Podczas pobytu w Warszawie 24 XI 1815 Aleksandra I zademonstrował mu «machinę rachunkową», wzbudzając podziw monarchy.

W r. 1816 Rada Administracyjna Król. Pol., w wyniku zabiegów Staszica, przyznała S-owi stałe subsydium roczne w wysokości 1200 zł oraz jednorazowo zasiłek 1800 zł na realizację «machiny pierwiastkowej». W styczniu 1817 zakończył S. prace nad tą maszyną. Dn. 8 II t.r. został jednomyślnie wybrany na członka korespondenta TPN. W tym czasie uczestniczył w inspirowanych przez Staszica dyskusjach nad organizacją szkolnictwa dla młodzieży żydowskiej, które w intencji władz Król. Pol. miało przyczynić się do asymilacji Żydów. W r. 1817 opublikował w języku hebrajskim pracę Sefer Mazor u-terufah [Księga ran i lekarstw] (Berlin). Niebawem skonstruował trzecią, najdoskonalszą z dotychczasowych, maszynę rachunkową (rodzaj arytmometru), będącą połączeniem obu poprzednich wynalazków. Grupa członków TPN nie chciała dopuścić do tego, żeby S. jako Żyd prezentował tę maszynę na zebraniu publicznym Towarzystwa; pokaz 30 IV t.r. umożliwił dopiero protest Aleksandra Chodkiewicza. W r. 1818 opublikował S. Rozprawę o machinie arytmetycznej połączonej z machiną do wyciągania pierwiastków z ułomkami... („Roczniki Tow. Królewskiego Warsz. Przyjaciół Nauk” T. 12: 1818). Wynalazek ten przyniósł mu sławę, ale nie znalazł zastosowania w praktyce. Rozgoryczony S. zamierzał powstrzymać się od prezentowania nowych wynalazków, jednak na posiedzeniu TPN 23 XI 1818 oświadczył, że pracuje nad szczegółowym opisem «machiny arytmetycznej», aby «szczęśliwy jaki geniusz potrafił ją z czasem ułatwić, a tym samym powszechniejszy z niej użytek sprawić» (J. i K. Sawiccy).

Od r. 1818 był S. zastępcą prezydującego w Dozorze Szkół Elementarnych dla osób wyznania mojżeszowego. Miał też objąć funkcję dyrektora Szkoły Rabinów, której otwarcie władze Król. Pol. planowały na r. 1818; S. złożył na ręce ministra Stanisława Potockiego projekt urządzenia tej Szkoły, ale w wyniku protestów ortodoksyjnych Żydów nie doszło wówczas do jej otwarcia. Pracował w tym czasie nad konstrukcją maszyn rolniczych, m.in. młockarni, zastępującej pracę kilku ludzi konnej żniwiarki oraz tartaku. Na posiedzeniu publicznym TPN 23 XI t.r. przedstawił wyniki tych prac pt. Rozprawa o trzech nowych machinach: to jest młockarni, tartaku i do żęcia zboża... („Roczniki Tow. Królewskiego Warsz. Przyjaciół Nauk” T. 13: 1820). Deputacja TPN dostrzegła w nowych wynalazkach S-a mankamenty techniczne, ale uznała, że «przez wynalezienie wcale nowego w mechanice koła wzbogacił autor rzeczywiście naukę». S. przedstawiał także sprawozdania na temat prac innych osób, m.in. w maju 1820 przygotował z Józefem Skrodzkim raport dla TPN o projekcie mostu łańcuchowego przez Wisłę, wysuniętym przez inżyniera Ludwika Metzlla (O doświadczeniu z żelaznym łańcuchem, zawieszonym obuma końcami przy cegielni Pulkowskiej, jako wzorem naturalnej wielkości tych łańcuchów, które mają służyć do dźwigania projektowanego mostu na Wiśle, „Roczniki Tow. Królewskiego Warsz. Przyjaciół Nauk” T. 14: 1821). Dn. 30 XII 1820 Rada Administracyjna, doceniając zasługi S-a na polu nauki, wydała mu zezwolenie na zamieszkanie przy jednej z ulic Warszawy, wyłączonej z osiedlania się Żydów.

Dn. 4 II 1821 Staszic skierował do członków TPN list polecający przyjęcie S-a, «znanego dobrze Towarzystwu» i mającego «nadzwyczajną biegłość w mechanice», w poczet członków przybranych. S. pracował wówczas nad modelem i zasadami działania ciągniętego przez konia wózka topograficznego (rodzaju pantografu). Przyrząd wypróbowany przez członków Komisji TPN 4 III t.r. na dziedzińcu Uniw. Warsz. został uznany za przydatny do robienia pomiarów na dużych przestrzeniach; na jego temat ukazały się, oprócz wzmianek w „Kurierze Warszawskim” (1821 nr 75, 257) i „Pamiętniku Warszawskim” (1821 t. 20), obszerniejsze „Rapporty...” Skrodzkiego i płk. Wojciecha Gutkowskiego, przedstawione na posiedzeniu publicznym TPN 7 XI 1821 („Roczniki Tow. Królewskiego Warsz. Przyjaciół Nauk” T. 15: 1822). W r. 1822 zademonstrował S. w Dziale Umiejętności TPN kolejny wynalazek: «narzędzie służące do dochodzenia odległości punktów niedostępnych i zdejmowania planów na ziemi z jednego punktu bez rachunku trygonometrycznego». S. uczestniczył we wszystkich ważnych zebraniach TPN; jego żydowski ubiór zwracał uwagę. Franciszek Morawski zapamiętał, że na jednym z posiedzeń publicznych S. siedział «w szacie polskiego Izraelity, z brodą czarnorudawą, niedaleko prezesa Staszica, między Chodkiewiczem a ministrem Potockim»; kilka lat później (24 I 1824) zajmował S. miejsce obok Wincentego Krasińskiego. Z tego czasu pochodzi portret S-a z maszyną do liczenia namalowany przez Jana Antoniego Blanka. Kiedy Królewska Akad. Nauk w Berlinie zaproponowała sławnemu wynalazcy wyjazd z Król. Pol. i «polepszenie losu», odrzucił tę propozycję, a w liście do Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (KRWRiOP) napisał: «nie chciałem przypuścić myśli opuszczenia mego rodzinnego kraju» („Kwart. Poświęcony Badaniu Przeszłości Żydów w Pol.” 1912).

Od r. 1822 pełnił S. funkcję referenta, a od r. 1825 – przewodniczącego Komitetu Cenzury ksiąg i pism hebrajskich. Dokonał częściowego przekładu z języka hebrajskiego kroniki N. Hannowera „Jawejn mecula” [Bagno głębokie] z r. 1653, która ukazała się pt. „Opis buntów ukraińskich...” („Pam. Warsz.” 1823 t. 6). Ok. r. 1825 powołany został na jednego z zastępców Izby Doradczej przy Komitecie Starozakonnych; wraz z Salomonem Posnerem i Michałem Rawskim-Ettingerem opracował projekt dotyczący podatku koszernego. Reskryptem KRWRiOP z 15 IX 1826 otrzymał nominację na dyrektora Szkoły Rabinów w Warszawie oraz nauczyciela Talmudu i nauki moralnej, ale w memoriale do KRWRiOP z 9 XI t.r. zrezygnował z tych funkcji. S., podobnie jak ogromna większość środowiska żydowskiego, sprzeciwił się daleko posuniętej reformie nauczania przyszłych rabinów i nauczycieli. W r. 1827 wynalazł maszynę do żęcia zboża, która jednak nie znalazła zastosowania.

S. pisał poezje w języku hebrajskim, ale tylko nieliczne ukazały się drukiem, m.in. oda z r. 1829 na koronację cara Mikołaja I na króla Polski Rin-(n)a u-t(e)fila [Radosny śpiew i modlitwa], przełożona na język polski przez Jana Jakuba Glücksberga pt. „Hymn i modlitwa w dniu szczęśliwej koronacji Najjaśniejszego Mikołaja I-go cesarza wszech Rosji, króla polskiego, i Jego dostojnej małżonki cesarzowej Aleksandry dnia 24 maja 1829 r. w Warszawie odbytej, śpiewane we wszystkich świątyniach starozakonnych, na żądanie tychże wyznawców napisał...” (W. 1829). Wg Jakuba Tugendholda S. «był wielkim znawcą literatury hebrajskiej i aramejskiej, a poezje jego hebrajskie odznaczają się powagą stylu i rzadką co do kombinacji liczbowej sztuką» („Tyg. Ilustr.” 1864 nr 248). Napisał też S. po polsku kilka traktatów religijnych: O potrzebie nowego tłumaczenia Biblii, O potrzebie wskrzeszenia czystej Mojżeszowej nauki oraz artykuł O amulecie czyli talizmanie. W r. 1830 ogłosił pod pseud. Miłośnik literatury obszerną Recenzję dzieła pt. Słownik hebrajski, pokrewnemi dialektami, arabskim, chaldejskim i syriackim pokrótce objaśniony... (W. 1830), w której wytknął autorowi, ks. prof. Alojzemu Ludwikowi Chiariniemu, nieznajomość języka hebrajskiego; inną jego książkę „Théorie du Judaisme...” z t.r. atakował na posiedzeniach TPN za nieznajomość Talmudu i utrwalanie antyżydowskich stereotypów.

Dn. 3 I 1830 został S. wybrany jako pierwszy i jedyny Żyd na członka czynnego TPN. Po rozwiązaniu TPN w r. 1832 kontynuował swe prace; w r. 1835 wynalazł mechanizm zabezpieczający powozy i pasażerów na wypadek niebezpiecznego rozpędzenia się spłoszonych koni. Wynalazki, które przyniosły S-owi sławę, nie doczekały się rozpowszechnienia; modele i plany maszyn zaginęły, zachowały się jedynie ich opisy opublikowane na łamach „Roczników Tow. Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk”. S. należał do przeciwników asymilacji, pozostał wierny środowisku, z którego się wywodził i żył zgodnie z przepisami swej religii (kiedy gościł w Puławach, ks. Adam Kazimierz Czartoryski zadbał o przygotowanie dla niego koszernych potraw). W domu Sternów rozmawiano jednak po polsku. Chodził S. «z długą do pasa siwą brodą», ubrany «w żupan czarny atłasowy, pas jedwabny, takież pończochy czarne i trzewiki. Głowę miał zawsze nakrytą czarną aksamitną krymką, czoło wyniosłe poorane zmarszczkami [...], a zimą i latem, wśród najpiękniejszej pogody, stary podarty parasol trzymany pod pachą nie opuszczał Sterna nigdy» (E. Skrodzki). Z rodziną żył S. w niedostatku, wspierany czasem przez przyjaciół, m.in. przez zmarłego w r. 1837 fizyka i przyrodnika Antoniego Magiera, który zapisał mu w testamencie 1 tys. zł. Od początku l. czterdziestych stałym bywalcem w domu S-a był matematyk i wynalazca Chaim Zelig Słonimski. S. zmarł 2 II 1842 (3 II wg nekrologu z „Kur. Warsz.” nr 33) w Warszawie, w domu przy ul. Królewskiej 45, został pochowany na cmentarzu żydowskim na Bródnie (zniszczonym przez Niemców w czasie drugiej wojny światowej). Napis na jego nagrobku głosił, że «jako mędrzec zasiadał między uczonymi, obcując jednocześnie z pobożnymi i szlachetnymi swego narodu. W ubóstwie pracował wszystkie dni swego życia, był piękną koroną i podporą swej gminy» (I. Shipper).

S. pozostawił liczną rodzinę bez żadnego majątku. Syn Izaak (zm. 1864) był nauczycielem języka hebrajskiego i Biblii w Szkole Rabinów w Warszawie. Najmłodsza córka, Sara (Salomea) (1824–1897), zwolenniczka asymilacji Żydów, została w styczniu 1842 żoną Chaima Zeliga Słonimskiego (zob.). W r. 1862, w czasie pobytu w Żytomierzu, gdzie jej mąż objął stanowisko inspektora rządowej Szkoły Rabinów, wystawiła z udziałem uczniów tej szkoły sztukę Salomona Ettingera „Serkałe”. Miała syna Stanisława Słonimskiego (zob.), ojca Antoniego Słonimskiego (zob.).

Portret S-a z maszyną rachunkową, z r. 1823, pędzla Blanka w Muz. Narod. w P., reprod. w: Polaków portret własny, Red. M. Rostworowski, W. 1983 I, II; Litogr. Jana Feliksa Piwarskiego w B. Jag., sygn. I. 1127, I. 1128 t. 20; Katalog portretów postaci polskich i obcych w Polsce działających, W. 1994 IV; – Enc. Judaica (Jerusalem), XV; Enc. Org., XXIV; Encyklopedia odkryć i wynalazków, W. 1979; Estreicher w. XIX, IV; Jagielski J., Przewodnik po cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej 49/51, W. 1995–6 z. 1, 3; Jüdisches Lexikon, Berlin 1943 IV/2; Kulecka A., Osiecka M., Zamojska D., „...którzy nauki, cnotę, Ojczyznę kochają”. Znani i nieznani członkowie Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjaciół Nauk, W. 2000; PSB (Metzell Ludwik, Słonimski Chaim Zelig, Staszic Stanisław); Polski słownik judaistyczny, Oprac. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, W. 2003 II; Słown. pionierów techn.; Słown. pseudonimów; Słown. techników, z. 9; – Abraham Stern a Szkoła Rabinów w Warszawie, „Kwart. Poświęcony Badaniu Przeszłości Żydów w Pol.” R. 1: 1912 z. 1 s. 120–5 (tekst memoriału S-a z 9 XI 1826); Bałaban M., W setną rocznicę założenia Szkoły Rabinów w Warszawie (1826–1926). Abraham Stern, „Nasz Przegl.” 1926 nr 271; Eisenbach A., Kwestia równouprawnienia Żydów w Królestwie Polskim, W. 1972; Fuks M., Żydzi w Warszawie. Życie codzienne. Wydarzenia. Ludzie, P.–Daszewice 1992; Gajewski M., Urządzenia komunalne Warszawy, W. 1979; [Kipa E.] a., Abraham Stern, „Na Ziemi Naszej” R. 1: 1909 nr 13 s. 6–7; Kraushar, Tow. Warsz. Przyj. Nauk, ks. II cz. 1, 2, ks. III cz. 1, 4; Kraushar A., Dzieje Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (1800–1832), W. 1907; Kroszczor H., Kartki z historii Żydów w Warszawie XIX–XX w., w: Sylwetki i szkice, W. 1979; Kumaniecka J., Saga rodu Słonimskich, W. 2003; Łastik S., Z dziejów oświecenia żydowskiego. Ludzie i fakty, W. 1961 (fot. po s. 224); Magier, Estetyka Warszawy; Michalski J., Z dziejów Towarzystwa Przyjaciół Nauk (1800–1832), W. 1953 s. 69–70, 253–4; Nussbaum H., Szkice historyczne z życia Żydów w Warszawie..., W. 1881; Sawiccy J. i K., Mechanik konstruktor Abraham Stern (1769–1842), „Horyzonty Techn.” 1955 nr 7 s. 305–11; Schatzky J., Abraham Jacob Stern (1768–1842), w: Joshua Starr Memorial Volume. Studies in History and Philology, New York 1953 s. 203–18; Schiper I., Żydzi Królestwa Polskiego w dobie powstania listopadowego, W. 1932; Z dziejów gminy starozakonnych w Warszawie w XIX stuleciu, T. 1: Szkolnictwo, W. 1907 (reprod. litogr. po s. 46); – Hertz, Zbiór poetów pol., ks. VI; Skrodzki E., Wieczory piątkowe i inne legendy, Oprac. M. Opałek, W. 1962; Slonimsky N., Słuch absolutny, Kr. 1996; Słonimski A., Alfabet wspomnień, W. 1989 (fot. 1, 2); tenże, Wspomnienia warszawskie, W. 1987 s. 22–3; Wójcicki K. W., Abraham Stern, „Tyg. Ilustr.” 1864 nr 248; tenże, Pamiętniki dziecka Warszawy..., Oprac. Z. Lewinówna, W. 1974 II; tenże, Społeczność Warszawy w początkach naszego stulecia (1800–1830), W. 1877 s. 58, 60–1; – „Kur. Warsz.” 1821 nr 75, 257, 1842 nr 33, 40; „Roczniki Tow. Królewskiego Warsz. Przyjaciół Nauk” T. 12: 1818 s. 62, 106–27, T. 13: 1820 s. 42–55, T. 14: 1821 s. 230–52, T. 15: 1822 s. 25–6, 35, 37, 51–77, T. 21: 1830 s. [368]; – AGAD: Rada Admin. Król. Pol., sygn. 1, 7, 8, Tow. Królewskie Przyjaciół Nauk, sygn. 18, 28a, 28c, 31, 32, 37, 57, 60–62, 66, 69, 77; B. Czart.: rkp. 5220.

Elżbieta Orman i Małgorzata Osiecka